Báo Đà Nẵng điện tử

Đêm mồng 2 tháng 4 năm Bính Thìn (3-5-1916), cuộc khởi nghĩa quy mô lớn với sự tham gia của vua Duy Tân do Việt Nam Quang Phục Hội (VNQPH) ở Trung Kỳ tổ chức, đứng đầu là hai nhà chí sĩ đất Đà Nẵng – Quảng Nam: Thái Phiên và Trần Cao Vân, đã nổ ra tại Huế và nhiều địa phương ở các tỉnh miền Trung.

Cuộc khởi nghĩa tạo nên chấn động lớn trong phong trào chống Pháp ở Việt Nam nói riêng, phong trào giải phóng dân tộc ở các nước thuộc địa trên thế giới đầu thế kỷ XX nói chung. 

Toàn cảnh khu mộ chung Thái Phiên-Trần Cao Vân ở phường Thủy Xuân, thành phố Huế.

Mặc dầu người đảm nhiệm trực tiếp tổ chức triển khai VNQPH tại Trung Kỳ kể từ năm 1912 là cụ Phan Bội Châu luôn ở hải ngoại, nhưng những nhà hoạt động giải trí có uy tín lớn tại những tỉnh Trung Kỳ vẫn giữ liên lạc khá liên tục với Tổng hội và cụ Phan Bội Châu, tích cực hoạt động quyên góp tiền nong và gửi người trẻ tuổi ra quốc tế ăn học, thiết kế xây dựng cơ sở cách mạng trong những đơn vị chức năng binh lính người Việt trong quân đội Pháp, chờ đón lực lượng Quang Phục quân từ hải ngoại kéo về để triển khai “ nội công ngoại ứng ” .

Thực hiện kế hoạch của Tổng hội, một cuộc vận động tổ chức lực lượng để tiến đến phát động khởi nghĩa ở Trung Kỳ được triển khai trên địa bàn nhiều tỉnh, thu hút sự tham gia của các nhà yêu nước và quần chúng nhân dân, kéo dài từ đầu năm 1914 đến đầu tháng 5-1916.

Về mặt tổ chức triển khai, hội nghị lần thứ nhất của VNQPH ở Trung Kỳ do Thái Phiên và Lê Ngung chủ xướng diễn ra tại TP. Đà Nẵng vào tháng 3-1914. Hội nghị lần thứ hai diễn ra tại Huế vào tháng 9-1915 do Thái Phiên chủ trì. Hội nghị lần thứ ba cũng diễn ra tại Huế vào cuối tháng 2-1916, với sự xuất hiện của những nhân sĩ Tỉnh Quảng Ngãi, Quảng Nam, Thừa Thiên, Quảng Trị, Quảng Bình do Thái Phiên, Trần Cao Vân chủ trì, chính thức quyết định hành động thực thi khởi nghĩa với một chương trình kiến quốc đơn cử .
Đặc biệt, sau ngày Thái Phiên và Trần Cao Vân tiếp xúc với vua Duy Tân giữa tháng 4-1916 tại Huế, VNQPH ở Trung Kỳ còn tổ chức triển khai một hội nghị toàn kỳ vào cuối tháng 4-1916 tại tỉnh Tỉnh Quảng Ngãi với sự xuất hiện của Thái Phiên, Trần Cao Vân, Lê Ngung, Nguyễn Thụy ( thường gọi là cử Sụy ) để bàn luận lại quan điểm của nhà vua về thời gian thực thi khởi nghĩa .
Qua những kỳ hội nghị, VNQPH ở Trung Kỳ đề ra chủ trương phát động cuộc khởi nghĩa, phân công đảm nhiệm đơn cử từng vùng cho những yếu nhân, đồng thời vạch ra giải pháp dự trữ khi thất bại thì rút về những địa thế căn cứ miền núi ở Bà Nà và Tây Nguyên để cố thủ. Tuy nhiên, do nhân sự chủ chốt và ảnh hưởng tác động của VNQPH không đều trên địa phận Trung Kỳ, nên kế hoạch khởi nghĩa được khoanh vùng từ Quảng Bình vào đến Bình Thuận, gồm có cả Tây Nguyên .
VNQPH chủ trương trấn áp và chỉnh đốn ngặt nghèo những tổ chức triển khai quần chúng ở địa phương, những đơn vị chức năng lính Nam triều, nhất là đội lính mộ sắp đưa sang Pháp, kêu gọi sức người, sức của để súc tích lực lượng và sản xuất vũ khí, shopping quân nhu, đúc 4 ấn Kinh lược cho 4 vùng là Bình-Trị, Nam-Ngãi, Bình-Phú, Khánh-Thuận .
Đặc biệt, VNQPH ở Trung Kỳ còn phân công cụ thể Thái Phiên làm Tổng chỉ huy hợp cùng Trần Cao Vân làm Quân sư đảm nhiệm đánh chiếm Huế ; Lê Đình Dương làm Tổng trấn Quảng Nam, Phan Thành Tài làm Kinh lược sứ Nam – Nghĩa, Lê Ngung làm Nam – Nghĩa dĩ nam chư tỉnh Kinh lý, hợp cùng những chí sĩ Đỗ Tự, Nguyễn Thụy, Phạm Cao Chẩm đảm nhiệm ở Quảng Nam – Tỉnh Quảng Ngãi cùng những tỉnh Tỉnh Bình Định, Kon Tum và những tỉnh phía nam ; Khóa Bảo tức Nguyễn Hữu Đồng làm Lãnh binh đảm nhiệm ở Quảng Trị ; Nguyễn Chính ở Quảng Bình …

Sau những lần hội nghị, VNQPH ra sức tuyên truyền, xây dựng, phát triển lực lượng nghĩa binh ở các phủ, huyện, tổng, xã trên địa bàn để chuẩn bị khởi nghĩa, sôi nổi nhất là ở Nam-Ngãi.

Ở Đà Nẵng, tên Chí sĩ Thái Phiên đã được đặt tên thành phố, tên đường và cả trường học. TRONG ẢNH: Ban giám hiệu Trường THPT Thái Phiên dâng hương trước tượng chí sĩ. Ảnh: VĂN THÀNH LÊ

Đêm mồng 3-5-1916, cuộc khởi nghĩa quy mô lớn với sự tham gia của vua Duy Tân do VNQPH tổ chức triển khai đã nổ ra tại Huế và nhiều địa phương ở những tỉnh miền Trung. Dù có sự sẵn sàng chuẩn bị rất công phu qua nhiều năm trước lúc khởi sự, nhưng khởi nghĩa đã thất bại ngay trong đêm khởi động .
Ngoài cuộc tiến công vũ trang của lực lượng nghĩa binh ở phủ Tam Kỳ vào phủ đường và trụ sở Đại lý hành chính của Pháp ở đó, cũng như vua Duy Tân đã được quân khởi nghĩa đưa ra khỏi Kinh thành Huế theo kế hoạch, phần còn lại ở những tỉnh miền Trung gần như đều chưa kịp hành vi vì bại lộ cơ mưu, bị thực dân đàn áp, những yếu nhân và vua Duy Tân đều bị bắt .

Cuộc khởi nghĩa của VNQPH ở Trung Kỳ được chính thực dân Pháp đề cập qua “Báo cáo về tình hình Trung Kỳ” trong khóa họp thường kỳ năm 1916 của Hội đồng Chính phủ Đông Dương như sau:
“Tại Quảng Ngãi xuất hiện nhiều tốp nghĩa binh, khá đông, vũ trang bằng dao và mác, đã vận động suốt đêm ngày, tại nhiều địa điểm trong tỉnh và với tư thế sẵn sàng chiến đấu; tại Quảng Nam có khoảng từ 250 đến 300 nghĩa binh, chia làm hai nhóm, đã công khai tấn công một đội lính tại địa hạt Tam Kỳ rồi rút lui an toàn; xung quanh bến cảng Đà Nẵng và Hội An cũng xuất hiện nhiều tốp nghĩa binh, với tư thế sẵn sàng chiến đấu; riêng tại Huế có khoảng 50 thủ lĩnh nghĩa quân trong số này từ Quảng Nam, Quảng Ngãi đến để vận động, tổ chức nghĩa quân chuẩn bị tấn công tiểu đoàn thứ 16 để cướp vũ khí; trong khi đó, ở quanh thành Huế, xuất hiện nhiều tốp nghĩa quân, mỗi tốp chừng 50 đến 80 người, đóng rải rác khắp các cánh đồng, sẵn sàng chờ lệnh tấn công thành Huế; số thủ lĩnh này đã họp kín với vua Duy Tân vào hồi 10 giờ đêm ngày 3-5-1916, và vua Duy Tân đã ra lời kêu gọi quan lại, sĩ dân nổi dậy khởi nghĩa”.

Ngày 17-5-1916, Thái Phiên, Trần Cao Vân cùng những thị vệ của vua Duy Tân là Tôn Thất Đề, Nguyễn Quang Siêu bị thực dân Pháp áp giải đến pháp trường Cống Chém ngoài cửa An Hòa của Kinh thành Huế để hành hình. Sau khi bị xử tử, thi hài những nhà ái quốc được chôn tại một bãi đất gần Cống Chém, có lính canh gác để chặn bắt những người tới thăm viếng hay đào trộm thi thể .

Tháng 6-1925, một nữ đồng chí trong tổ chức VNQPH là bà Trương Thị Dương bí mật thuê người bốc hài cốt hai cụ Thái – Trần qua bờ nam sông Hương, tẩm liệm vào hai tiểu sành và chôn cất gần chùa Châu Lâm, thuộc làng Dương Xuân Thượng, huyện Hương Thủy, phủ Thừa Thiên. Nhưng do bị lộ, nên 11 ngày sau bà Dương dời mộ đến đồi thông nằm giữa chùa Châu Lâm và chùa Từ Hiếu ở làng Dương Xuân Thượng (nay thuộc  phường Thủy Xuân, thành phố Huế), chôn chung hai cụ trong một nấm để tránh sự nghi ngờ của địch. Mãi đến năm 1956, bà Dương mới kể lại cho con cháu biết nguyên ủy ngôi mộ chung, rồi dựng tấm bia nhỏ bằng xi-măng để định danh vị công khai cho hai cụ.

Sau năm 1975, ngôi mộ chung của hai chí sĩ được Nhà nước Nước Ta công nhận là Di tích lịch sử vẻ vang vương quốc qua Quyết định số 575Q Đ / VH của Bộ trưởng Bộ Văn hóa-Thông tin ngày 14-7-1990, được trùng tu, tôn tạo khang trang hơn trước với chiều rộng hơn 5 m, dài 6 m, giữa là nấm mộ tròn, sau là ngọn tháp ghi hai dòng chữ Hán lớn : “ Trần Cao quý công, Thái Duy quý công ”. Tấm bia dựng trước mộ ghi mấy dòng chữ Hán nhỏ : “ Bính Thân nhị nguyệt cát nhật – Phụng vị – Trần Cao quý công, Thái Duy quý công – Chi mộ ” như nội dung bia bà Dương đã lập .
Cuộc khởi nghĩa của VNQPH ở những tỉnh Trung Kỳ do hai chí sĩ quê Thành Phố Đà Nẵng – Quảng Nam là Thái Phiên và Trần Cao Vân chỉ huy, với sự tham gia của vua Duy Tân, đã tô thắm thêm truyền thống cuội nguồn yêu nước, niềm tin quật khởi của dân tộc bản địa, tiếp nối bản hùng ca quật cường trước ngoại xâm của cha ông .

Nguyễn Quang Trung Tiến

Source: https://suanha.org
Category : Ngoại Thất