Bài 7: Đặc sắc phục trang trong nghi lễ lên đồng

Khi sương mù giăng, đặc quánh hương bưởi, hương cau ở khắp những thôn bản, xóm làng, từ rẻo cao xứ Lạng, thành Tuyên, qua đồng bằng châu thổ, vào trong Thanh – Nghệ – Tĩnh, bảng lảng tít tận Bến Nghé – Đồng Nai, là lúc dòng người nườm nượp du xuân cầu bình an, suôn sẻ. Điểm đến của khách hành hương là những danh lam, thắng tích ; trong số đó, khoảng trống huyền bí, ngất ngây níu chân hành khách phải kể đến những đền, phủ của tín ngưỡng thờ Mẫu. Người ta đến đây, chẳng phải riêng Fan Hâm mộ mà cả khách lãng du, không riêng gì được thỏa mãn nhu cầu nhu yếu tâm linh, tín ngưỡng, mọi giác quan còn được chiêu đãi bởi đại tiệc ngập tràn sắc tố, âm thanh, mùi vị, … hấp dẫn, rạo rực. Ấy là những cuộc lên đồng ( hầu Thánh, hầu bóng ) thuận tiện phát hiện, bất kể tinh mơ hay tận đêm khuya.

Chuyến “hành hương” lần này, chúng tôi cùng bạn đọc sẽ đi sâu tìm hiểu một khía cạnh trong Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu: hệ thống phục trang của nghi lễ lên đồng được sử dụng đạt tới mức nghệ thuật, những người trong giới tự hào, trân trọng gọi là: nâng bóng Thánh.

Bạn đang đọc: Bài 7: Đặc sắc phục trang trong nghi lễ lên đồng

Tòa khăn áo Quan lớn Đệ Nhất, thanh đồng Trần Thị Duyên – Thủ nhang phủ chính Tiên Hương. (ảnh: Nhiếp ảnh gia Nguyễn Long Hưng)

“Tứ phủ Công đồng” và màu sắc nơi sập hầu Thánh ngự

Hệ thống phục trang trong nghi lễ lên đồng gồm có : phục trang : khăn áo, xiêm y ( khăn chầu áo ngự ) ; trang sức đẹp : khánh, thẻ, kiềng, vòng, chuỗi hạt … ; đạo cụ ( đúng hơn gọi là pháp khí ) : kiếm, đao, cờ, quạt, … Tất cả đều được thanh đồng ( những người được xác lập là có căn mệnh, duyên nghiệp với những vị Thánh ) sắm sửa, chuẩn bị sẵn sàng từ trước khi trở thành đồng tân, lính mới ( trải qua nghi thức mở phủ – chính thức lãnh nhận nghĩa vụ và trách nhiệm hầu Thánh ), được triển khai xong, bổ trợ trong suốt cuộc sống của họ và chỉ sử dụng khi hầu Thánh, nói cách khác là để những vị Thánh sử dụng khi “ giáng ” vào thanh đồng. Các vị Thánh trong tín ngưỡng thờ Mẫu ngự trị, quản lý khắp thiên hà và được phân loại trong Tứ phủ ( bốn miền ) tương ứng với bốn màu tượng trưng : Thiên phủ ( miền trời ) – màu đỏ ; Nhạc phủ ( thượng ngàn – miền rừng núi ) – màu xanh ; Thoải phủ ( miền sông nước ) – màu trắng và Địa phủ ( miền đất đai, đồng bằng ) – màu vàng. Theo thứ tự trong thần điện, không kể hàng Thánh Mẫu ( không mở khăn khi hầu ), những vị Thánh hay giáng đồng phân chia những hàng cơ bản : Quan lớn, Chầu Bà, Ông Hoàng, Thánh Cô, Thánh Cậu. Với quy ước như vậy, phục trang những vị Thánh sử dụng luôn có bốn gam sắc tố chủ yếu tương ứng với phủ ( miền ) mà vị Thánh đó ngự trị, quản lý, bất kể là nam thần hay nữ thần. Cụ thể : Thiên phủ – màu đỏ ( hồng ), có những vị : Quan lớn Đệ Nhất, Chầu Bà Đệ Nhất, Chầu Cửu tỉnh, Ông Hoàng Cả, Cô Đệ Nhất, Cô Chín Sòng, Cậu Cả Quận … ; Nhạc phủ – màu xanh ( lá, chàm, thiên thanh ), có những vị : Quan lớn Đệ Nhị ( giám sát ), Chầu Bà Đệ Nhị, Chầu Năm, Chầu Lục, Chầu Bảy, Chầu Bé, Ông Hoàng Đôi, Ông Hoàng Bảy, Cô Đôi Thượng, Cô Năm Suối Lân, Cô Sáu Lục Cung, Cô Tám Đồi Chè, Cô Gái Thượng, Cậu Đôi, Cậu Bé … ; Thoải phủ ( Thủy phủ ) – màu trắng, có những vị : Quan lớn Đệ Tam, Quan lớn Tuần Tranh ( riêng ngài mặc dầu thuộc Thoải phủ nhưng lại ngự phục trang màu lam ), Chầu Bà Đệ Tam, Chầu Bé Thoải, Ông Hoàng Bơ, Cô Bơ, Cô Gái Thủy tinh, Cô Gái Thác Bờ, Cậu Bé Thoải … ; Địa phủ – màu vàng, có những vị : Quan lớn Đệ Tứ, Chầu Bà Đệ Tứ Khâm sai, Ông Hoàng Mười, Cô Tư …

Tòa khăn áo Quan lớn Đệ Tam, đồng đền Nguyễn Tất Kim Hùng. ( ảnh : Nhiếp ảnh gia Nguyễn Long Hưng )

Khăn chầu áo ngự để hầu Thánh không gọi là chiếc áo, cái áo, mà được gọi sang trọng và quý phái là “ quả ” áo, “ tòa ” khăn áo. Khi sẵn sàng chuẩn bị bước vào hành trình dài hầu Thánh, người ta bắt buộc phải tự sắm một quả áo Công đồng màu đỏ và khăn phủ diện cũng màu đỏ ( khổ rộng, trùm kín người thanh đồng khi hầu Thánh và giữa những lần thăng – giáng của chư Thánh ). Tòa khăn áo này, trong nghi thức mở phủ, tân đồng sẽ tự tay dâng lên và giá Quan lớn Đệ Nhất sẽ “ điểm dấu Thánh ” bằng cách chấm nén hương đang cháy đỏ lên mép khăn và cổ áo, tượng trưng cho việc xác nhận tính thiêng của tòa khăn áo được cấp riêng cho tân đồng. Vì thế, đây là tòa khăn áo không hề cho ai mượn hoặc dùng chung và tất yếu, nếu không tự sắm thì cũng không mượn được của người khác. Tòa khăn áo này tùy điều kiện kèm theo hoàn toàn có thể để trơn hoặc thêu, nhưng sẽ đi theo suốt cuộc sống thanh đồng, được gọi là khăn áo bản mệnh. Thậm chí, những cụ đồng khi cao tuổi còn dặn con cháu, mai này phải để tòa khăn áo bản mệnh theo mình sang quốc tế bên kia còn liên tục hầu Thánh. Ngày trước ( chứ không phải thời xưa ), tức là cái ngày mà chúng tôi được tận mắt tận mắt chứng kiến hoặc nghe kể, sau này khám phá qua tư liệu, hình ảnh thì vào khoảng chừng gần thế kỷ trở lại đây, nếu thực trạng khó khăn vất vả, chỉ với tòa khăn áo bản mệnh và dải khăn, nét bốn màu ( hoàn toàn có thể mượn của người khác ), thanh đồng vẫn hoàn toàn có thể hầu đủ những giá. Đến khi khấm khá hơn, thanh đồng sắm bổ trợ, rồi lần lượt thêm mấy quả áo dài những màu xanh lá, trắng, vàng, lam, đổi khác theo sắc tố bốn phủ và hoàn toàn có thể dùng lặp lại ở những hàng Quan lớn, Chầu Bà, Ông Hoàng, Thánh Cô. Hàng nào, phủ nào sẽ phân biệt qua khăn đội đầu, nét chéo trước ngực và sắc tố như đã kể trên. Chẳng hạn, khăn đội đầu của nam thần ở hàng Quan lớn và Ông Hoàng đều là khăn lượt hoặc khăn xếp ( thường là màu đỏ ), khi hầu sẽ thay nét ngang bao ngoài khăn lượt, khăn xếp. Nét ngang của nam thần thêu rồng chầu mặt nguyệt bằng kim tuyến, kim sa trên vải lụa theo sắc tố của từng phủ. Dấu hiệu để phân biệt là hàng Quan lớn nét ngang không có dải buộc, thắt nút thả sau sống lưng như hàng Ông Hoàng, mà dùng ghim đính luôn vào khăn lượt, khăn xếp. Nét chéo trước ngực hàng Quan lớn cũng là một dải vải thêu rồng tùy theo sắc tố từng phủ và được vắt chéo từ vai trái xuống hông bên phải ; hàng Ông Hoàng lại dùng hai nét vắt chéo từ hai bên vai xuống hai bên hông. Hàng nam thần sử dụng đai sống lưng ( hoàn toàn có thể dùng chung, màu đỏ, hồng hoặc vàng ) thắt ngang bụng, bỏ múi bên hông. Duy chỉ có hàng Thánh Cậu không sử dụng nét mà chít khăn đầu rìu, mặc thêm áo cổ tròn, không tay kiểu như ghi-lê, chân quấn xà cạp theo sắc tố từng phủ. Đến đây, khi gặp vấn hầu, dù thanh đồng dùng chung quả áo bản mệnh màu đỏ hay thay áo dài những màu theo từng phủ, ta chỉ cần nhìn khăn, nét cũng hoàn toàn có thể nhận ra được là vị Thánh nào đang ngự đồng. Chẳng hạn, giá Thánh đội khăn xếp, nét ngang màu xanh, trước ngực lên một nét chéo màu xanh sẽ là Quan lớn Đệ Nhị ( giám sát ) ; nếu đội khăn xếp, thắt nét ngang màu trắng có dải buộc, thắt nút thả sau sống lưng và hai nét chéo màu trắng trước ngực sẽ là Ông Hoàng Bơ … Với những vị nữ thần ( cơ bản thuộc hai hàng Chầu Bà, Thánh Cô ), cách phân biệt là ở lối lên khăn của từng vị. Các vị Thánh thuộc Thiên phủ, Thoải phủ, Địa phủ dùng khăn xếp ( màu đỏ ) hay khăn vấn ( màu cánh sen ), trong đó, hàng Chầu Bà sẽ sử dụng luôn khăn phủ diện ( sau này tăng trưởng thành khăn phủ phê mỏng dính, nhẹ ) ghim bên ngoài, hàng Thánh Cô sẽ thắt nét vành dây, thả dải sau sống lưng, hai nét chéo trước ngực ( nét thêu hoa, khác với nét của những Ông Hoàng thêu rồng ), sắc tố tương ứng theo từng phủ. Các vị Chầu Bà, Thánh Cô thuộc Nhạc phủ lên khăn đội đầu theo cách của đồng bào dân tộc bản địa ( Mán, Thổ = Dao, Tày, Nùng … ). Chầu Bà lên khăn buồm, khăn củ ấu ; những Thánh Cô lên khăn hoa. Đặc trưng của phục trang miền thượng là có sự nhiều mẫu mã, linh động về thể loại và sắc tố hơn những phủ khác. Hai chàng mạng ( lớn hơn dải nét ), không bắt chéo qua vai mà quàng trên cổ, một dải để thẳng, một dải bắt chéo trước ngực được giữ lại bằng “ trấn tâm ” – dải lụa thêu buộc ngay trước ngực, thắt múi sau sống lưng, quàng trên vai dao quai, túi dết, túi trầu. Bắp chân những vị nữ thần trên thượng ngàn còn quấn xà cạp ngăn nắp, ý niệm thuận tiện cho việc băng rừng, vượt suối. Về sắc phục, nếu Chầu Bà Đệ Nhị, Cô Đôi Thượng ngự màu xanh lá thì Chầu Năm, Cô Năm là màu xanh thiên thanh ; Chầu Lục, Cô Sáu trước là màu lam, nay có khi lại màu tím ; Chầu Mười, Cô Mười trước là màu xanh chàm, nay là màu vàng ; Chầu Bé trước màu xanh lục, chàm đen, nay có khi sử dụng thuần màu đen. Riêng Cô Gái có phục trang khá đặc biệt quan trọng là “ áo lá ”, gồm hai khổ vải lụa, màu xanh và màu hồng, vắt chéo hai vai qua hông, cố định và thắt chặt bằng thắt lưng đai. Cũng cần nói thêm là, những vị thánh nữ ở những phủ đều hoàn toàn có thể đeo diều xây – mảng đồ họa hoa văn trên cổ và bao sống lưng tích hợp sắc tố linh động ( vàng, xanh, hồng ), thắt nút hoa đằng trước, không bỏ múi bên hông như những thánh nam.

Một bộ trang phục không thể không nhắc tới là bộ lót mình của thanh đồng, nhất thiết phải là màu trắng, ngoài hàm ý thân tâm trong sáng khi vào hầu Thánh, còn có tác dụng làm tôn màu sắc trang phục của các vị Thánh khi ngự đồng. Bộ lót mình được gọi trang trọng là “hạ y”, bao gồm: áo cánh trắng, quần áo dài màu trắng và bít-tất trắng. Màu trắng tinh tế, hài hòa, không xung đột với tất cả các màu trong bốn phủ và đặc biệt, cùng với các lớp áo trong, ngoài sẽ che kín da thịt thanh đồng (trừ khuôn mặt và đôi bàn tay), tạo nên nét đẹp trang nghiêm của các vị Thánh ngự đồng. Thậm chí, ngày trước, tay áo hầu Thánh còn may theo lối búp măng – nhỏ dần về phía cổ tay, để khi “làm việc Thánh” (thực hành vũ đạo) sẽ không lộ phần da thịt phía trong tay áo. Hiện nay, nếu tay áo hầu rộng cỡ một gang, thanh đồng cẩn thận sẽ nịt thêm ghệt tay vào lớp áo phía trong cũng mang ý nghĩa như vậy.

Xem thêm: Tư vấn tuyển sinh 2022: Chọn ngành trước khi chọn trường

Bảo tồn vốn cổ và “hạn mức” của sự sáng tạo

Tản mạn chuyện ngày trước là thế, còn thời giờ đây, khi kinh tế tài chính tăng trưởng, nhận thức xã hội và điều kiện kèm theo tốt hơn rất nhiều, phục trang lên đồng ngày càng đa dạng chủng loại, rực rỡ, nhưng những thanh đồng có hiểu biết vẫn thừa kế, phát huy những giá trị truyền thống cuội nguồn. Giá trị tiêu biểu vượt trội của nghi lễ lên đồng là tính ước lệ, tôn vinh ý nghĩa hình tượng. Trang phục cũng vậy, rực rỡ tỏa nắng sắc màu bốn phủ, nhưng trang nghiêm, phép tắc, không quá xa hoa, lộng lẫy để người phàm trần khi “ cận Thánh ” ( tham gia vấn hầu ) vừa khép mình tôn kính, vừa có cảm xúc thân mật, thân thiện như con cháu gần bên cha mẹ. Chẳng thế mà những kiểu khăn áo lai căng, như Quan lớn đội mũ như vua quan trên sân khấu, Chầu Bà, Thánh Cô xiêm y thướt tha như tiên nữ trong phim cổ trang quốc tế, hay sắc tố không theo đặc trưng từng phủ, lối lên khăn áo làm mất truyền thống vùng miền ( thượng du, đồng bằng ), … đều bị lên án là biến tướng. Cái được đồng ý là sự tăng trưởng trên cơ sở bảo tồn vốn cổ. Đại thể : vật liệu lúc trước chỉ là vải lụa, nay hoàn toàn có thể là gấm, vóc, có điều kiện kèm theo thì hàng ngoại nhập cũng tốt ; mỗi giá một tòa khăn áo riêng, nhưng phải giữ đúng sắc màu, tính ước lệ từng hàng, từng phủ.

Hầu dâng thay đổi y phục cho thanh đồng ngay tại chiếu hầu. (ảnh: Nhất Nam)

Nếu ngày trước là lụa trơn, thì nay khăn chầu áo ngự phần nhiều có họa tiết chìm hoặc thêu. Hoa văn cũng có nguyên tắc : hàng Quan lớn họa tiết hổ phù, rồng, tam sơn, thủy ba được thêu trên ba lớp dọc thân áo tượng trưng ba tầng Thiên, Địa, Thủy ( trời, mặt đất và sóng nước ) ; hàng Chầu Bà họa tiết chủ yếu là chim phượng, hoa mẫu đơn – biểu trưng tôn quý của nữ phái ; hàng Ông Hoàng với những họa tiết rồng ổ, hoa văn chữ thọ, ngũ phúc sang chảnh, lịch sự ; hàng Thánh Cô, Thánh Cậu chủ yếu là họa tiết hoa hồng, hoa phù dung, hoa chanh, vân mây, cá chép vàng, tương thích với đặc thù sung sướng, nhí nhảnh – đặc trưng lứa tuổi của những vị Thánh. Trang phục là thế, trang sức đẹp cũng phân biệt từng hàng, từng phủ : những Quan lớn sử dụng thẻ ngà gài trên ngực áo khắc bốn chữ “ Ngũ vị Tôn Quan ” ; Ông Hoàng dùng kiềng vàng, khánh ngọc khắc chữ “ Tứ phủ Thánh Hoàng ” gắn tua kim tòng, sống lưng đeo bầu rượu, túi thơ ; Thánh Cậu cũng đeo kiềng nhưng kim khánh lại đính lục lạc rất vui nhộn. Các vị Chầu Bà, Thánh Cô trên thượng ngàn thì vật liệu chủ yếu của trang sức đẹp ( trâm, lược, vòng, kiềng, khuyên tai, xà tích ) đều bằng bạc, ngà giống như sở trường thích nghi của đồng bào dân tộc thiểu số. Ở những phủ khác, vật liệu chính lại là vàng, ngọc ( tất yếu, hầu hết là đồ mỹ ký ). Các đồ pháp khí, như đao, kiếm, mái chèo, hèo, … được làm từ tre, gỗ, sắt kẽm kim loại hoặc khảm sắt kẽm kim loại ; cờ thì dùng khăn tấu hương, múa sư tử dùng khăn phủ diện để tượng trưng, giờ đây dùng cờ thật và đầu lân thật cũng không sao.

Tứ trụ hầu dâng cùng phép tắc nơi cửa Thánh

Để phối hợp hòa giải mạng lưới hệ thống phục trang cùng với ý thức của thanh đồng, sự tài khéo của những làng nghề bằng tay thủ công, không hề không nhắc tới vai trò của người hầu dâng – tương hỗ thanh đồng chuẩn bị sẵn sàng, giúp việc những vị Thánh khi giáng đồng. Công việc của họ yên cầu sự hiểu biết về nghi lễ, phát minh sáng tạo nhưng thận trọng, nhanh nhưng phải đúng chuẩn, vì thế, phần đông họ đều là thanh đồng. Khi trước, họ được gọi là đồng phò, với ý nghĩa là “ phò giá ” những vị Thánh giáng đồng, đến nửa cuối thế kỷ XX, chữ “ phò ” bị biến nghĩa xấu đi nên mới đổi gọi là hầu dâng. Nhiệm vụ chính của hầu dâng được chia cho bốn người ( tứ trụ ) : người ngồi trên phía bên phải thanh đồng là “ tay khăn ”, làm trách nhiệm thay khăn áo, trang sức đẹp ; người bên trái là “ tay hương ” chịu nghĩa vụ và trách nhiệm chuẩn bị sẵn sàng hương, mồi, đuốc, những đồ pháp khí ; người ngồi sau thanh đồng phía bên phải làm trách nhiệm cầu khẩn, tấu đối ; người bên trái thừa truyền lời phán bảo hoặc chuyển lộc ban phát cho những người dự hầu. Hai người hầu dâng phía sau cũng tương hỗ “ tay khăn ”, “ tay hương ” để việc làm thay phục trang được khẩn trương, nghiêm cẩn ; cùng dùng quạt che những giá khi thay phục trang “ nhạy cảm ” ( váy / quầy, yếm ), hoặc khi hiến tửu, hiến trà ( uống rượu, trà ), hiến trầu, hiến thuốc, … Cũng có khi giản tiện, chỉ cần hai người là “ tay khăn ” và “ tay hương ”, kiêm luôn việc làm của tứ trụ hầu dâng, hoặc thêm đồng thầy ( cũng có khi là đồng cựu ) vào “ kêu thay, lạy đỡ ” cho thanh đồng. Nếu như diễn viên sân khấu thay phục trang, trang điểm ở trong hậu trường, thì trong một vấn hầu, hàng chục lần thay phục trang của thanh đồng đều diễn ra trên chiếu hầu, trước sự tận mắt chứng kiến của hàng trăm con mắt và áp lực đè nén của việc “ thị Thánh ”, bởi “ thị Thánh như thị vương ” ( hầu Thánh như hầu vua ). Điều này khiến cho vai trò của người hầu dâng trở nên vô cùng quan trọng. Phần lớn họ được những thanh đồng lựa chọn trong số “ bạn đồng công lính ”, và nhờ cậy từ sớm để còn sắp xếp thời hạn, việc làm. Hầu dâng ở cùng bản hội sẽ giúp cho việc duy trì, gìn giữ lề lối, phép tắc. Ngày nay, có 1 số ít người hành nghề hầu dâng chuyên nghiệp, ở họ có sự phát minh sáng tạo, thuần thục, kỹ năng và kiến thức nâng bóng Thánh đạt đến tầm cao thẩm mỹ và nghệ thuật. Tuy nhiên, trong 1 số ít trường hợp, họ hoàn toàn có thể sẽ áp đặt thanh đồng ( nhất là đồng tân ) và ngược lại, họ cũng hoàn toàn có thể phải chiều theo ý thích chủ quan của thanh đồng, làm tác động ảnh hưởng đến lề luật trong việc hầu Thánh.

Thanh đồng đang hầu là Thánh đang ngự, vì thế, trang phục, thái độ của những người dự hầu, đến cung văn và cả hầu dâng, đều phải rất nghiêm túc. Khăn áo chỉnh tề là tốt nhất, nếu không cũng không được lố lăng, sặc sỡ, nhất là kệch cỡm, hở hang. Nói thế, bởi thảng hoặc có canh hầu, trang phục người hầu dâng còn nổi bật hơn cả thanh đồng, người dự hầu mặc áo hở vai, váy ngắn, cung văn mặc quần bò, áo phông,… rất phản cảm.

Xem thêm: Top 11 trung tâm dịch vụ tư vấn du học Mỹ uy tín tại TPHCM

Đến đây, tất cả chúng ta tạm khép lại hành trình dài qua khoảng trống và thời hạn đậm đặc sắc màu văn hóa truyền thống. Cái tài tình là ở chỗ, mặc dầu không phải kho lưu trữ bảo tàng, không có văn tự nào diễn đạt, ghi chép, nhưng mạng lưới hệ thống phục trang để nâng bóng Thánh đã lưu giữ sôi động cả kho tàng tinh hoa văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn. Sự gìn giữ và trao truyền ấy, chính là tận tâm của những người thực hành thực tế tín ngưỡng từ trước kia cho đến tận ngày này.

Source: https://suanha.org
Category : Tư Vấn