NGHỆ THUẬT CHƠI CÂY KIỂNG CỦA NGƯỜI DÂN NAM BỘ

NGHỆ THUẬT CHƠI CÂY KIỂNG CỦA NGƯỜI DÂN NAM BỘ
Chơi cây kiểng là một nụ cười thanh nhã được hình thành từ rất truyền kiếp ở Nam bộ. Phần lớn những mái ấm gia đình trung lưu ở Nam bộ ngày trước, nhà nào cũng có đôi ba chậu kiểng, nhà phú hộ có khi chiếm hữu cả trăm chậu. Công việc cắt lá, tỉa cảnh, chăm nom cây … được nhiều người xem như một nụ cười, nuôi dưỡng niềm tin .

Nguồn gốc của thú chơi cây kiểng được bắt đầu bằng truyền thuyết sau: Ngày xưa có một vị vua tính tình hung bạo, làm khốn đốn dân lành. Nhiều vị quan đứng lên khuyên can, đều bị xử trảm, hoặc bị bãi chức; nên các quan mới bàn bạc tìm cách để lôi kéo vị vua đó hồi tâm hướng thiện. Kế hoạch là trồng nhiều cây kiểng có thế mang ý nghĩa riêng trong vườn thượng uyển để nhà vua thưởng thức. Một hôm nhà vua đi dạo, thấy chung quanh có nhiều cây mới lạ, đẹp mắt, nhà vua hỏi, các quan mới dùng thế cây kiểng để giải thích về đạo đức luân thường, lòng yêu nước yêu dân… Nhà vua bắt đầu say mê kiểng cổ, dần dần trở nên minh triết, có lòng hướng thiện… Năm đó trong nước có thiên tai, bị bão lụt, đói khổ, nhà vua đã mở kho thóc cứu đói và phát chẩn cho dân nghèo…(1)

Câu chuyện có phần truyền thuyết thần thoại, nhưng cũng phản ánh quyền lợi của việc chơi kiểng so với ý thức và tính cách của con người. Ngoài việc làm dịu những nỗi bực dọc, giảm stress, chơi kiểng còn góp thêm phần giúp con người hướng về vạn vật thiên nhiên, hướng thiện. Bởi vì chơi kiểng trước hết là niềm vui thích và quá bất ngờ về tài trí, óc nghệ thuật và thẩm mỹ và bàn tay khôn khéo của con người. Để có được những cây kiểng đẹp, những thế kiểng hay, người chơi phải lao tâm khổ tứ trong việc chọn cây, chăm nom, nuôi dưỡng … sao cho mỗi cây kiểng vừa là một tác phẩm nghệ thuật vừa là một thông điệp mà người chơi muốn gửi gắm vào đó ( 2 ) .
Nhiều người còn ý niệm thú chơi cây kiểng phản ánh một phần luật luân hồi, của sự chuyển hóa. Cho nên cây trúc phải uốn theo hình con rồng, gốc là đầu, ngọn trúc là đuôi. Rồng hả miệng ngậm trái châu, mắt lộ ra, đuôi thì vùng vẫy. Thảo mộc biến ra quái vật, từ vô tri tiến đến hữu tri, tịnh trở thành động, phàm tục hóa ra linh hiển. Hay gốc cây sung phải uốn theo hình con cóc. Sung là sung túc, con cóc nghiến răng thì trời mưa, nhà nông tha hồ cày cấy. Cóc là con thiềm thừ ở cung trăng. Cây mai chiếu thủy, cây sộp uốn theo hình con kỳ lân. Kỳ lân Open là điềm độc lập, tức là sự bình yên cho gia chủ ( 3 ) .

Cây kiểng ở Nam bộ có nhiều loại. Chỉ riêng xương rồng kiểng cũng đã có đến hàng chục tiểu loại khác nhau, phân biệt bởi hình thể ( tròn, dài, có khía … ), sắc tố ( xanh đậm, xanh nhạt, tím nhạt, trắng phấn … ), cấu trúc ( đơn, kép, một tầng, nhiều tầng … ), kiểu gai ( phân bổ đều, tập trung chuyên sâu thành nhiều điểm, dài, ngắn, to, nhỏ khác nhau ) … Vì thế người ta đã đặt cho xương rồng kiểng nhiều tên lạ tai : kim cương, khủng long thời tiền sử, kẽm gai xanh, kẽm gai đen, móc câu đỏ, móc câu đen, nha tượng xanh, quầy chuối lớn, quầy chuối nhỏ, thái dương, đuôi chuồn, gạc nai … Bên cạnh những loại kiểng không uốn được như cọ, thiên tuế, xương rồng … người ta quan tâm nhiều đến những loại kiểng uốn được : kim quýt, cần thăng, bùm sum, tùng vạn niên, mai chiếu thủy, si, sung, gừa, bồ đề …
Loại kiểng trồng vào chậu chính là dạng kiểng Bon sai. Bon sai là từ gốc Hán truyền qua Nhật vào thế kỷ XV, mà kiểng Nam bộ mới mượn vào vài chục năm nay. Bon sai đọc theo âm Hán Việt là Bồn tài có nghĩa là cây trong bồn. Trước khi Bon sai gia nhập vào Nước Ta thì loài kiểng uốn trồng vào trong chậu thường được gọi là kiểng chậu. Kiểng chậu nói chung đồng nghĩa tương quan với Bon sai. Nó chỉ khác một điểm là thời trước kiểng chậu nổi tiếng thường là kiểng cổ thụ. Còn thời nay Bon sai gồm cả hai loại kiểng cổ thụ và kiểng giả cổ thụ. Loại sau hiện đang thông dụng hơn, vì chỉ cần thời hạn nuôi dưỡng vài ba năm là hoàn toàn có thể bán ra thị trường. Kiểng cổ thụ quý và hiếm hơn nhiều, vì có cây phải trồng đến hàng chục năm, thậm chí còn hàng trăm năm. Việc trồng kiểng cổ thụ nói riêng, kiểng Bon sai nói chung, yên cầu công phu và tri thức nhất định. Chọn được cây giống thích hợp, tìm cách khống chế sự tăng trưởng của cây, lá, cành, và biết điều khiển hướng đâm nhánh của cây, là ba khâu cơ bản trong nghệ thuật uốn kiểng .
Tạo hình thế cây kiểng là tiềm năng của nghệ thuật uốn kiểng. Có hai cách tạo hình : tạo hình thể mô phỏng ( như mô phỏng con nai, con lân, con nghê, con công … ) và tạo hình thể tượng trưng ( như : mẫu tầm tử, phu thê, phụ tử, bạn hữu, hóa long, long ngọa, sơn thủy, trầm mặc … ). Cách tạo hình thể thứ hai mới khó, vì cần óc nghệ thuật và thẩm mỹ và trí tưởng tượng thanh nhã của người chơi kiểng. Và đây cũng chính là cách tạo hình thể của kiểng Bon sai .

Để đánh giá và thẩm định giá trị mỹ thuật của một kiểng Bon sai phải địa thế căn cứ vào 5 tiêu chuẩn sau : hình, thể, chi, thời, ý. Hình yên cầu phải có sự phù hợp giữa gốc, cành, nhánh và chậu kiểng. Thể yên cầu phải có khiếu thẩm mỹ và nghệ thuật về cách uốn cành để tạo ra được sự đối chọi hài hòa và hợp lý giữa âm và dương, thượng và hạ, cương và nhu, trần và đạo, tục và thanh … Chi yên cầu phải có kỹ thuật tỉa cành, phân đoạn sao cho số lượng cành, nhánh vừa đủ, không rườm rà quá, cũng không đơn điệu. Thời là số thời hạn, công phu mà cây kiểng đã được góp vốn đầu tư để chăm nom, nâng niu, thường nhìn nhận qua độ già của gốc, rễ, độ từng trải của cây do những chỗ phình ra, eo vào, sần sùi, rạn nứt, dấu vết của những thương tật dị thường trên thân cây, biểu lộ độ dầu dãi phong sương của những vết nám trên da, chỗ móc meo dưới dát, đám mùn rêu nơi bìa rễ … Ý là ý nghĩa đa dạng chủng loại, phong phú cả trong chiều rộng của liên tưởng lẫn trong chiều sâu của suy tư mà hàng loạt cây kiểng có năng lực gợi nên trong cảm hứng người chiêm ngưỡng và thưởng thức ( 4 ) .

Nam bộ là nơi có nhiều vùng trồng kiểng và có nhiều nghệ nhân chơi kiểng. Thú chơi kiểng của người Nam bộ đã có lịch sử vẻ vang từ rất truyền kiếp và còn tăng trưởng mạnh đến ngày này. Hiện nay, chơi kiểng không chỉ trở thành một nghề, hoàn toàn có thể kinh doanh thương mại hóa mà còn là một nụ cười thanh nhã, giúp người ta an định ý thức, bình an trong lòng trước những xô bồ của đời sống đời thường. Nhà thơ Trần Lê Văn quả là tinh xảo khi cho rằng :

Những lúc buồn lo nặng trĩu người

Cha ra vườn cảnh thở nguồn vui
Lại chia tâm sự cùng cây cảnh
Lại thả hồn bay giữa đất trời .
Mỗi cây kiểng thế truyền thống lịch sử Nước Ta đều chuyển tải một nội dung thiên luân, thế giáo, đạo lý làm người. Đó là những bài học kinh nghiệm sôi động về nền tảng đạo đức rất dễ tiếp thu so với con người ( 5 ) .
—————-
( 1 ) Dẫn Theo Huỳnh Văn Thới ( 2010 ), Bonsai kiểng cổ chậu xưa, Nxb Trẻ, tr. 13 .
( 2 ) Thạch Phương – Hồ Lê – Huỳnh Lứa – Nguyễn Quang Vinh ( 1992 ), Văn hóa dân gian người Việt ở Nam Bộ, Nxb KHXH, Thành Phố Hà Nội, tr. 212 .
( 3 ) Sơn Nam ( 2006 ), Gốc cây, cục đá và ngôi sao 5 cánh ; Danh thắng miền Nam, Nxb Trẻ, tr. 82-83 .
( 4 ) Thạch Phương – Hồ Lê – Huỳnh Lứa – Nguyễn Quang Vinh, Sđd, tr. 214 – 216 .
( 5 ) Lê Quang Khang – Phan Văn Minh ( 2007 ), Cây thế Nước Ta : nghệ thuật – kĩ thuật và đạo chơi, Nxb Mĩ Thuật, TP.HN, tr. 25-27 .

NGHỆ THUẬT CHƠI CÂY KIỂNG CỦA NGƯỜI DÂN NAM BỘ

Source: https://suanha.org
Category : Ngoại Thất