Kiến trúc biệt thự thời Pháp ở Hà Nội – Tạp chí Kiến Trúc

Biệt thự (villa) là nhà ở gia đình riêng biệt, có vườn trên một khuôn viên, thường là nơi ở của giới thượng lưu. Biệt thự xuất hiện sớm nhất ở Hy Lạp cổ đại, sau đó, trải qua thời gian có mặt ở nhiều nước trên thế giới và được hoàn thiện với chuẩn mực của kiến trúc cổ điển Ba-rốc vào thời cận đại ở châu Âu thế kỷ 17-18. [7]. Hiện nay, biệt thự vẫn là một trong các loại hình kiến trúc nhà ở gia đình phổ biến ở các nước trên thế giới.

Ở nước ta, “ Nhà vườn ” Huế, kể cả nhà ở nông thôn truyền thống cuội nguồn, nhất là những ngôi nhà của những tầng lớp trên cũng hoàn toàn có thể coi là một dạng biệt thự. Như vậy, hoàn toàn có thể thấy, biệt thự phản ánh một lối sống của xã hội và trong quy trình tăng trưởng của kiến trúc biệt thự, bên cạnh những đặc thù chung, luôn có những nét riêng tương thích với đặc thù văn hóa truyền thống, xã hội và điều kiện kèm theo tự nhiên của từng dân tộc bản địa, vương quốc. Đó là cơ sở để tạo nên những phong thái kiến trúc biệt thự khác nhau. Biệt thự được thiết kế xây dựng thời Pháp ở Hà Nội không là ngoại lệ ( Hình 1,2,3 ). Quá trình tăng trưởng kiến trúc biệt thự ở Hà Nội trong gần một trăm năm đã tạo nên một quỹ di sản kiến trúc và đô thị có giá trị, góp thêm phần làm ra truyền thống đô thị. Do đó, việc nhận diện những giá trị nhiều mặt của kiến trúc biệt thự được kiến thiết xây dựng thời Pháp ở Hà Nội có ý nghĩa quan trọng và quyết định hành động so với thái độ của tất cả chúng ta trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc biệt thự trong đời sống đương đại .

Kiến trúc biệt thự thời Pháp ở Hà Nội

Ngày nay, khi nói về biệt thự được xây dựng thời Pháp ở Hà Nội, chúng ta có thể dễ dàng thống nhất: Đó là một bộ sưu tập phong phú các phong cách kiến trúc Pháp ở Hà Nội với ý nghĩa, không chỉ là di sản kiến trúc đơn chiếc mà còn là di sản đô thị Pháp ở Hà Nội. Bởi chính các biệt thự được xây dựng trong các giai đoạn khác nhau với các phong cách kiến trúc khác nhau đã góp phần làm rõ quá trình thực dân hóa và đô thị hóa của Pháp ở Hà Nội. Kiến trúc biệt thự không có quy mô lớn, hình thức kiến trúc hoành tráng và ở những vị trí quan trọng với vai trò là điểm nhấn, chế ngự không gian trong đô thị như các công trình công cộng, nhưng lại áp đảo về số lượng và tập trung thành một khu vực với chức năng cư trú, chiếm diện tích lớn nhất so với các khu vực chức năng khác trong đô thị. Vì thế, khu vực biệt thự là một thành phần đặc trưng, góp phần tạo nên giá trị độc đáo của của cấu trúc không gian đô thị thời Pháp ở Hà Nội – Một dạng “Thành phố – Vườn” kiểu Pháp ở Việt Nam.

Nhìn lại lịch sử dân tộc, hoàn toàn có thể thấy, sau hơn 10 năm với 2 lần đánh Thành Hà Nội ( 1873, 1883 ) và khi đã chiếm được Hà Nội, thực dân Pháp với dự tính ở lại lâu bền hơn, nên ngay từ 1886 đã mở màn công cuộc quy hoạch và thiết kế xây dựng trên quy mô lớn để Hà Nội trở thành Hà Nội Thủ Đô của Đông Dương thuộc Pháp [ 5 ]. Từ con đường được mở tiên phong nối khu vực Nhượng địa mà người Pháp đã chiếm trước đó năm 1874 ở dọc bờ sông Hồng với Hoàng thành vừa bị thất thủ, mà ngày này là những phố Tràng Tiền, Hàng Khay, Tràng Thi, Điện Biên Phủ, một mạng lưới đường dạng ô cờ dần được hình thành, định hình thành phố kiểu Pháp ở phía Nam Khu 36 phố phường truyền thống cuội nguồn và cả trên khu vực Hoàng thành Thăng Long. Hà Nội thời Pháp là một thành phố được quy hoạch với 2 đặc thù và công dụng khác nhau : Là Thành Phố Hà Nội của Đông Dương ( khu vực Hoàng thành Thăng Long với TT Ba Đình ) và là Thành Phố Hà Nội của Nước Ta ( khu vực phía Nam với TT được thiết kế xây dựng xung quanh hồ Hoàn Kiếm ). Chính đặc thù khác nhau này pháp luật những chỉ tiêu quy hoạch, hạ tầng kỹ thuật đô thị, quy mô khu công trình kiến trúc công cộng và biệt thự khác nhau ở mỗi khu vực. Diện tích khuôn viên và quy mô khu công trình cũng như đường, phố ở khu vực Hoàng thành Thăng Long luôn lớn hơn so với những khu công trình tương tự như ở thành phố Pháp ở phía Nam. Cụ thể là : Khuôn viên biệt thự ở khu vực được quy hoạch là Thành Phố Hà Nội Đông Dương có diện tích quy hoạnh trung bình khoảng chừng 1000 mét vuông, trong khi ở khu vực phía Nam là 500 mét vuông, còn diện tích quy hoạnh khuôn viên biệt thự giành cho công chức người Việt là 250 mét vuông .
Ở quá trình khai thác thuộc địa lần thứ I ( 1886 – 1920 ), thực dân Pháp đã tàn phá không ít những khu công trình bộc lộ quyền lực tối cao và văn hóa truyền thống của người Việt như Hoàng thành, Chùa, đình, đền miếu, … để lấy đất kiến thiết xây dựng những khu công trình Giao hàng nhu yếu của người Pháp, thực ra là muốn xóa đi những giá trị niềm tin và ảnh hưởng tác động văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn hàng ngàn năm của người Việt .

Những khu công trình tiên phong, mang phong thái kiến trúc thực dân và nhiều hơn cả là phong thái kiến trúc Tân cổ xưa Pháp, nhất là so với những văn phòng. Thông qua kiến trúc, thực dân Pháp biểu lộ mong ước áp đặt văn hóa truyền thống và phô trương sức mạnh của chính quốc ở thuộc địa. Phong cách kiến trúc Tân cổ xưa Pháp tuân thủ khắt khe nguyên tắc tạo hình dựa trên những trục đối xứng trong tổng hợp mặt phẳng và mặt đứng khu công trình cùng với việc sử dụng những thức và chi tiết cụ thể trang trí theo những chuẩn mực của kiến trúc cổ xưa phương Tây, như Rô-măng, Phục hưng, Gô tích và Ba rốc. Chính cách sử dụng những thức kiến trúc khác nhau mà có tên gọi phong cách Tân cổ xưa tương ứng khác nhau. Đối với biệt thự, một quy mô nhà ở mái ấm gia đình mới, lần tiên phong được đưa vào thiết kế xây dựng ở Hà Nội dành cho giới thượng lưu, quan chức và nhà giàu. Công trình cao từ 2 đến 3 tầng, hoàn toàn có thể có vọng lâu và tầng hầm dưới đất, ở quá trình đầu được phong cách thiết kế và kiến thiết xây dựng theo 2 phong thái thông dụng là Tân cổ xưa thuần túy và Ba-rốc. ( Hình 4 a, b )
Những năm tiếp theo, nhiều biệt thự và 1 số ít trường học ở Hà Nội được kiến thiết xây dựng theo phong thái kiến trúc Địa phương Pháp. Điều này phản ánh tâm ý vọng quê của những người Pháp tiên phong đến định cư tại Hà Nội. Với mong ước có được ngôi nhà như ở quê nhà, họ nhập khẩu hoặc ý kiến đề nghị KTS phong cách thiết kế biệt thự cho mình ở Hà Nội theo đúng như mẫu nhà ở bản quán. Khác với phong cách Tân Cổ điển, phong thái Kiến trúc Địa phương không sử dụng những thức và chi tiết cụ thể trang trí kiến trúc cổ xưa, đồng thời vận dụng cả những dạng bố cục tổng quan tự do trong tạo hình kiến trúc cùng với việc chú trọng sử dụng vật tư cũng như bảo vệ sự thích ứng với điều kiện kèm theo tự nhiên, khí hậu địa phương. Phong cách Kiến trúc Địa phương ở Hà Nội khá phong phú về tạo hình, tiêu biểu vượt trội cho những vùng, miền ở Pháp, như miền Bắc, miền Trung và miền Nam. Có thể thuận tiện nhận ra phong thái kiến trúc miền Bắc nước Pháp trải qua bộ mái có độ dốc lớn, thường được lợp bằng đá phiến đen ( Ardoise ), hành lang cửa số nhỏ, phần tường lớn và ít trang trí. Trong khi phong thái kiến trúc miền Trung nước Pháp lại biểu lộ qua bộ mái có độ dốc vừa phải, đôi khi đầu hồi mái vát chéo ( sơn tường ) được lợp bằng ngói máy màu đỏ với mạng lưới hệ thống dầm ( Console ) gỗ với nhiều mẫu mã, cửa đi và hành lang cửa số lớn, được trang trí cùng với góc tường bằng gạch gốm men khá độc lạ. Còn phong thái kiến trúc miền Nam nước Pháp thường có độ dốc mái nhỏ và được lợp bằng ngói ống, hành lang cửa số và cửa đi rộng gắn với mạng lưới hệ thống hàng hiên và sân, vườn ( Hình 5 a, b, c ) [ 1,3 ]

Giai đoạn 1920-1945, thực dân Pháp tiến hành công cuộc khai thác thuộc địa lần thứ II ở Đông Dương sâu, rộng hơn với các chính sách cởi mở nhằm khắc phục những thiệt hại nặng nề do chiến tranh thế giới lần thứ I gây ra ở Pháp. Mặt khác, bối cảnh kinh tế – xã hội ở Đông Dương và thế giới ở giai đoạn này đã có nhiều chuyển biến tích cực, tạo điều kiện thuận lợi cho các xu hướng và ý tưởng kiến trúc tiến bộ phát triển, trong đó có kiến trúc biệt thự.

Trước hết là sự Open của xu thế kiến trúc Tiền tân tiến với những phong thái Art Deco và Art Nouveau. Đó là triết lý phát minh sáng tạo kiến trúc mới theo hướng tân tiến khá tự do với mong ước thoát khỏi tác động ảnh hưởng của những thức kiến trúc và hình thức trang trí của phong thái Kiến trúc cổ xưa vốn khắt khe và cầu kỳ ( Hình 6 ). Tiếp đến là xu thế phối hợp văn hóa truyền thống Đông – Tây và tương thích với điều kiện kèm theo tự nhiên, khí hậu địa phương trong kiến trúc với đỉnh điểm là phong thái Kiến trúc Đông Dương. Sau cùng là Biệt thự ghép ( đôi ) dành cho công chức người Việt được kiến thiết xây dựng tập trung chuyên sâu ở khu vực những phố Bà Triệu, Bùi Thị Xuân, Mai Hắc đế thời nay hầu hết theo xu thế kiến trúc Tiền tân tiến .
Điều cần nhấn mạnh vấn đề là, Kiến trúc Đông Dương do KTS E. Hebrard phát minh sáng tạo dựa trên nguyên tắc tích hợp khôn khéo giữa mặt phẳng, phân vị khối kiến trúc khu công trình theo ngôn từ kiến trúc cổ xưa phương Tây với bộ mái dốc phương Đông và chi tiết cụ thể trang trí phỏng theo văn hóa truyền thống kiến trúc truyền thống lịch sử địa phương trên mặt đứng khu công trình, đồng thời đề xuất kiến nghị nhiều giải pháp thích ứng với sự khắc nghiệt về khí hậu nhiệt đới gió mùa ở Hà Nội, nóng, ẩm về mùa hè và lạnh về mùa đông được vận dụng, như : Mái dốc thường đua xa cùng với hàng hiên rộng để che mưa, chống nắng ; sử dụng tầng bán hầm, tầng áp mái trong khu công trình cùng những ô trống ở sát sàn và trần của những phòng để tăng cường hiệu suất cao tích cực của thông thoáng tự nhiên và giảm nhiệt độ tương đối thường rất cao ở Hà Nội vào đầu mùa hè .
Trên trong thực tiễn, Kiến trúc Đông Dương dù Open muộn hơn ở Hà Nội, nhưng là kiến trúc hòa giải với khung cảnh đô thị bởi sự tương đương về quy mô và tỷ suất của kiến trúc, đồng thời tạo ấn tượng thân mật thân thiện với hội đồng bởi những yếu tố văn hóa truyền thống kiến trúc truyền thống cuội nguồn đã được vận dụng trong khu công trình. Có thể khẳng định chắc chắn tư tưởng phát minh sáng tạo kiến trúc trên cơ sở phối hợp văn hóa truyền thống Đông – Tây với phong thái Kiến trúc Đông Dương là thành tựu cao nhất của Kiến trúc Pháp ở Đông Dương, có tác động ảnh hưởng thâm thúy đến những thế hệ KTS tiên phong và sau này ở nước ta trong sáng tác kiến trúc theo hướng tân tiến và truyền thống ( Hình 7 ) .

Nhận xét

Đã có nhiều khu công trình nghiên cứu và điều tra về kiến trúc đô thị Pháp, trong đó có Biệt thự Pháp ở Hà Nội, được công bố. Các quan điểm nhìn nhận về phong thái kiến trúc biệt thự là tương đối thống nhất. Nhưng nhìn nhận tổng lực về kiến trúc biệt thự Pháp và tác động ảnh hưởng của nó so với sự tăng trưởng nhiều mặt của thành phố Hà Nội, thì chưa nhiều .
Trước hết, về kiến trúc đô thị : Như đã nói ở trên, sự phong phú về phong thái kiến trúc biệt thự Pháp ở Hà Nội bộc lộ đúng quy luật tiếp biến văn hóa truyền thống trong tăng trưởng của kiến trúc, đi từ nhập khẩu đến tích hợp và sau cuối là phát minh sáng tạo phong thái kiến trúc tương thích với địa phương .
Bên cạnh giá trị đơn chiếc về kiến trúc biệt thự, mà tất cả chúng ta thuận tiện thừa nhận, rất cần sự thống nhất về giá trị tổng thể và toàn diện của thành phố Pháp như thể di sản kiến trúc đô thị lịch sử vẻ vang – một thành phần quan trọng góp thêm phần tạo nên giá trị của cấu trúc khoảng trống đô thị khu vực nội đô lịch sử vẻ vang của Hà Nội để có giải pháp can thiệp thích ứng và đồng nhất trong quy trình tăng trưởng lúc bấy giờ .
Tiếp theo là về phương diện văn hóa truyền thống, xã hội : Lối sống ở biệt thự góp thêm phần khẳng định chắc chắn vị thế của những tầng lớp thị dân mới ở Hà Nội – gia chủ đích thực của đô thị Hà Nội, tiệm cận với những chuẩn mực của những tầng lớp thị dân đô thị tân tiến ở nhiều nước trên quốc tế. Yếu tố lịch sự của người Tràng An xưa, nay phối hợp với những chuẩn mực mới của văn minh phương Tây đã tạo nên nét văn hóa truyền thống cư trú mới, tích cực của người Hà Nội. Rất tiếc, cho đến nay những nghiên cứu và điều tra về nghành nghề dịch vụ này vẫn chưa nhiều và chưa đủ .

GS.TS.KTS Nguyễn Quốc Thông
Phó Chủ tịch Hội KTS Việt Nam

(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 05-2020)

— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — –

Tài liệu tham khảo

1. Trần Quốc Bảo, Nhận dạng di sản kiến trúc thuộc địa Pháp ở Hà Nội và giải pháp bảo tồn bền vững. Luận án Tiến sĩ kiến trúc, Trường đại học Xây dựng, 2016
2. Đặng Thái Hoàng, Kiến trúc Hà Nội thế kỷ XIX-XX. NXB Hà Nội, 1980
3. Trần Hùng, Nguyễn Quốc Thông, Thăng Long – Hà Nội mười thế kỷ đô thị hóa. NXB Xây dựng 1995
4. Lê Văn Lân, Kiến trúc Thăng Long – Hà Nội. NXB Hà Nội, 2019
5. A. Masson, Hanoi pendant la periode heroique 1873-1883. Ed, Hanoi, 1929
6. Hoàng Đạo Thúy, Phố phường Hà Nội xưa, NXB Văn hóa, 1974
7. Lê Phục Quốc, Bách khoa thư Kiến trúc, Hội họa, Điêu khắc, Đồ họa, Nghệ thuật trang trí. NXB Xây dựng, 2010.

Source: https://suanha.org
Category : Sân Vườn